- Tuyệt tác điêu khắc: Thuần khiết từ bi, vô oán vô hận
Là kiệt tác khắc họa hình ảnh Đức mẹ Mary ôm thân thể Chúa Jesus trong vòng tay của mình, nhưng khác với các tác phẩm khác cùng chủ đề, Pietà của Michelangelo không có sự oán hận, không có nỗi đau quặn thắt, mà có chăng chỉ là sự thanh thản, bình yên, thánh khiết, vô oán vô hận, thể hiện ra trí huệ vô hạn vượt trên mọi xúc cảm của con người…
Michelangelo được coi là một trong những thiên tài nghệ thuật vĩ đại nhất trong lịch sử nhân loại, một người mà tên tuổi đã gắn liền với khái niệm “kiệt tác”. Ông đã để lại những tác phẩm bất hủ trong lĩnh vực điêu khắc, hội họa, và kiến trúc. Với sự rộng lớn và đa dạng trong các thành tựu nghệ thuật, Michelangelo đã tạo nên một dấu ấn không thể xóa nhòa trong sáng tạo nghệ thuật ở phương Tây vào đỉnh cao của thời kỳ Phục Hưng.
Trong số những đứa con tinh thần của Michelangelo, thì mái vòm nhà nguyện Sistine tại Vatican có lẽ là tác phẩm nổi tiếng nhất, nhưng nói về kiệt tác tâm đắc nhất của ông, thì phải kể tới Pietà – tác phẩm duy nhất mà Michelangelo để lại chữ ký của mình.
Michelangelo đã từng thực hiện một số tác phẩm điêu khắc tại Florence dành cho nhà Medici, nhưng vào những năm 90 của thế kỷ 15, ông rời Florence tới Venice, tới Bologna và rồi tới ở lại Rome trong khoảng từ 1496 tới 1501. Năm 1497, Hồng y Jean de Billheres đã ủy thác cho Michelangelo thực hiện một tác phẩm điêu khắc đặt tại Vương cung thánh đường Thánh Peter. Và kết quả là sự ra đời của Pietà – một kiệt tác đã đưa sự nghiệp của Michelangelo ngay lập tức lên đến đỉnh cao nhất.
Cho đến hiện tại, Pietà vẫn được đặt tại một vị trí trang trọng ở Vương cung thánh đường Thánh Peter (St. Peter’s Basilica) tại Vatican, Ý. Dù kích thước của kiệt tác này tương đối nhỏ so với toàn bộ không gian của thánh đường, nhưng vẻ đẹp, cảm xúc và thần thái của bức điêu khắc khiến người xem không khỏi đắm mình vào nó. Xuyên suốt bên trong Pietà là một cảm giác rất nhân văn, cao thượng, vô cùng tự nhiên và gần gũi. Nhưng trên hết, Pietà toát lên một vẻ đẹp thần thánh mà chúng ta sẽ không thể tìm thấy trong bất cứ tác phẩm nào khác cùng chủ đề.
Nói về chất liệu, Michelangelo thừa nhận rằng khối đá hoa cương trắng Carrara mà ông dùng để điêu khắc Pietà là khối đá hoàn mỹ nhất mà ông từng sử dụng. Cũng chính vì thế, Michelangelo chăm chút cho Pietà tỉ mỉ hơn bất cứ một tác phẩm điêu khắc nào khác của ông.
Kết cấu tổng thể của Pietà là hình kim tự tháp, đem đến sự cân bằng, hài hòa và đối xứng. Nó khiến ánh mắt người xem bị hút vào khuôn mặt chứa đựng sự bình yên của Đức mẹ. Những đường nét được sử dụng trong tác phẩm khiến nó đầy năng lượng và sức sống. Tóc của Chúa Jesus, những nếp gấp tinh tế trên chiếc váy của Đức mẹ Mary, cũng như làn da của cả hai đã tạo nên một vẻ đẹp tuyệt vời cho tác phẩm.
Trong tác phẩm này, người ta nhận thấy rằng tỷ lệ thân mình của Đức mẹ và Chúa Jesus không thực sự tương xứng một cách tự nhiên với nhau. Nói một cách chính xác, mặc dù phần đầu của Đức mẹ và Chúa Jesus là cùng kích thước, nhưng cơ thể thì không. Cơ thể của Đức mẹ lớn hơn cơ thể của Chúa Jesus, và vì thế Pietà thiếu đi sự tương xứng giữa các bộ phận thân thể. Vào thời kỳ Phục Hưng, các nghệ sĩ có xu hướng tuân theo tỷ lệ chính xác của thân thể người trong các bức họa hay điêu khắc, thậm chí là khiến tỷ lệ đó trở nên hoàn mỹ. Tuy nhiên, trong kiệt tác của mình, Michelangelo lại bỏ qua việc theo đuổi tỷ lệ để mang đến cho bức điêu khắc của mình một sự cân bằng và hài hòa, một cảm giác trọn vẹn. Chính vì thế, Pietà là sự kết hợp cân đối của các nguyên lý nghệ thuật với cảm quan của người xem.
Tuy nhiên, hàm ý của Pietà mới thật sự là điều khiến bức điêu khắc này trở thành một tuyệt tác đỉnh cao của thời kỳ Phục Hưng. Pietà khắc họa hình ảnh Đức mẹ Mary ôm thân thể của Chúa Jesus sau khi thân xác ngài được hạ xuống từ thập tự giá. Đây là một trong bảy sự kiện quan trọng trong cuộc đời của Đức mẹ, còn được gọi là bảy nỗi đau của Đức mẹ Mary. Thời bấy giờ, chủ đề Đức mẹ ôm Chúa Jesus trong vòng tay của bà đã được các nhà điêu khắc tại Pháp, Đức thực hiện, nhưng chưa thực sự được biết đến tại Ý. Bên cạnh đó, hình ảnh mà các nghệ sĩ thể hiện thường mô tả Đức mẹ trong đau đớn và nỗi khổ vô bờ mà Chúa Jesus phải chịu. Tuy nhiên, Michelangelo lại xây dựng một hình ảnh hoàn toàn khác bên trong tác phẩm của mình.
Một tác phẩm khác cùng chủ đề vào thế kỷ 16.
Ở trung tâm của bức điêu khắc, Đức mẹ Mary hiện lên trông rất trẻ, gương mặt không có oán hận, không có nỗi đau quặn thắt, chỉ có sự thanh thản, bình yên và thuần khiết. Đức mẹ chấp nhận cái chết của Chúa Jesus một cách khoan dung.
Chúa Jesus nằm trong lòng bà, gương mặt thanh thản, không hề cho thấy nỗi khổ bị đóng đinh, mà chỉ có sự bình an như còn đang say ngủ.
Đức mẹ không trực tiếp chạm vào thân thể Chúa Jesus, mà lại dùng một tấm vải nâng lấy Chúa, thể hiện sự thiêng liêng của thân thể Đức Chúa. Tất cả đều toát lên sự từ bi và trí huệ vô hạn, vượt trên mọi xúc cảm của con người.
Pietà là cái tên phổ biến của chủ đề Đức mẹ Mary ôm Chúa Jesus tại Ý. Không ai biết nó xuất hiện đầu tiên từ khi nào, nhưng nó hoàn toàn khác với khái niệm đau thương của Chúa (lamentation of Christ) mà các tác phẩm khác mô tả. Rất có thể từ Pietà chỉ xuất hiện phổ biến ở Ý sau khi tác phẩm của Michelangelo được đưa ra công chúng. Trong tiếng anh, Pietà có nghĩa là “pity” (lòng trắc ẩn) hay “compassion” (lòng thương), nhưng nếu chuyển thể chính xác từ văn hóa phương Tây sang văn hóa phương Đông, thì có lẽ chúng ta phải dịch Pietà là “từ bi”. “Từ bi” là một khái niệm mà người phương Đông xưa dùng để chỉ biểu hiện của các vị Thần Phật, mà gần gũi nhất với người Việt chính là Quan Thế Âm Bồ Tát đại từ đại bi. “Từ bi” tương đương với khái niệm “love” (tình yêu) trong tôn giáo phương Tây, vốn không phải là tình yêu nam nữ, mà là một khái niệm khác, chính là tình yêu và từ tâm đối với mọi điều. Đây là khái niệm bản thân tôn giáo phương Tây không có từ ngữ riêng để mô tả, mà phải dùng từ “love”, và vẫn luôn lúng túng khi giải thích nó.
Bởi vì lòng từ bi mà Chúa Jesus đã gánh chịu tội lỗi và khổ đau thay cho con người. Bởi vì lòng từ bi mà người ta không hề nhìn thấy sự khổ đau trên khuôn mặt ngài, khi thân xác ngài được hạ xuống từ thập tự giá. Cũng bởi vì lòng từ bi, mà Đức mẹ Mary không cảm thấy đau khổ khi mất đi một người con.
Chính vì hai chữ “từ bi” ấy mà Pietà đã trở thành một tác phẩm điêu khắc hiếm hoi có thể miêu tả được một cách hoàn mỹ nhất vẻ đẹp của Thần Phật, điều ngôn ngữ phương Tây khó có thể chạm tới. Đó chính là sự bất hủ trong Pietà của Michelangelo.
Ảnh sử dụng trong bài nằm trong Public Domain
Huy Minh
Chuyên mục Kiệt Tác Thế Giới là chuyên mục thời báo Đại Kỷ Nguyên trân trọng giới thiệu tới độc giả những đỉnh cao của nền văn hóa nhân loại, đã được minh chứng qua dòng chảy thời gian, với các tác phẩm hội họa, âm nhạc, văn học, kiến trúc…kiệt xuất. Có thể nói đó là những dấu ấn lịch sử đã đặt định nên chuẩn mực giá trị nghệ thuật và nhân sinh vô cùng quý báu cho toàn thể nhân loại.
Đặt ở một góc trang trọng trong nhà thờ thánh Peter Basillical (Vatican-Roma) Pieta (tên Việt thường gọi: Tượng Đức Mẹ sầu bi) là một kiệt tác điêu khắc của nhân loại. Kết tinh của tài năng phi thường, nỗi thổn thức và sự đồng cảm đạt tới mức thần thánh trong niềm tin vào Thần. Và Thần tích đã triển hiện…
Pieta (1498-1499) của Michelangelo (1475 – 1564), là kiệt tác điêu khắc bằng đá cẩm thạch trắng với kích thước 1,74 m x 1,95 m
Từ xa xưa, chủ đề “Pieta” luôn là chủ đề thu hút đông đảo các nghệ sỹ tài hoa trong lĩnh vực hội họa và điêu khắc, đã có không ít phiên bản với những kích thước và vật liệu khác nhau như: “Pieta” tượng gỗ của Vesperbild Schwaben, tranh “Pieta” của họa sỹ Luis de Morales, tượng gỗ “Pieta” của Gregorio Fernandez….
Hầu hết những phiên bản này đều tập trung thể hiện sự bi thương, thống thiết về cảnh Đức Mẹ đồng trinh ôm xác chúa Jesus, sau khi xác Người được hạ xuống từ cây thập giá.
Các tác giả đã thể hiện giống như trạng thái thông thường của một bà mẹ mất con: bi thương, thống thiết, đau khổ, hỏi Trời…. Nhưng Thần có thực sự như vậy không?
Đức Mẹ Maria có thực sự than Trời, hay Người đã nhìn thấu mọi sự, đây là sự cứu chuộc tội lỗi của chúa Jesus cho con người..?
Đức Mẹ đồng trinh liệu có nét mặt già nua khắc khổ như một con người như vậy không?
Chúng ta hãy ngắm nhìn kỹ bức điêu khắc của Michelangelo:
Từ một khối đá to lớn vô hồn ông đã biến nó thành một tác phẩm nghệ thuật sống động trong từng chi tiết.
Khuôn mặt Đức Mẹ trong sáng và tươi trẻ, không lộ vẻ bi thương sầu thảm. Chiếc váy của Đức Mẹ Đồng Trinh với những nếp gấp tinh tế như chiếc váy áo lụa mềm mại thực sự.
Cánh tay Chúa thả lỏng buông bỏ, khuôn mặt Ngài thanh thản, yên bình như đang say ngủ, cơ thể cân đối đẹp đẽ với từng múi thịt làn da…
Tất cả đều chân thực tới mức tưởng chừng như Đức Mẹ và Chúa đang xuất hiện thật trước mắt chúng ta.
Vì sao Pieta của Michelangelo vĩ đại đến thế? Những Pieta khác vì sao không có cái linh hồn mãnh liệt như Pieta của Michelangelo?
Vì tác phẩm quá đẹp ư?” Quả thực Pieta của Michelangelo có một vẻ đẹp sống động trong từng chi tiết, và vô cùng hài hòa… Vâng! Tuy nhiên, nhận định này lại hơi có phần chung chung, mơ hồ. Hiểu biết nghệ thuật, không ai có thể nói, Pieta này đẹp hơn những Pieta khác, của các tác giả khác!
Lý do chính là bởi vì: Pieta của Michelangelo là tác phẩm duy nhất đã thể hiện một tinh thần khác: Biểu diện của Thần thay vì biểu diện của một con người
Hình ảnh Đức Mẹ Maria trong Pieta của Michelangelo khá trẻ-như chỉ mới đôi mươi-ôm xác Chúa Jesus trong lòng với tư thế ngồi vững chãi, và gương mặt, toát lên vẻ đẹp thanh thản thánh thiện…
Đó là bởi vì Thần trên thiên giới luôn trẻ và không bị già đi theo năm tháng như con người.
Còn hình ảnh Chúa Jesus, cũng không được thể hiện với các dấu vết của sự khổ nạn. Gương mặt người,cũng toát lên vẻ thanh thản thánh thiện…
Đương thời, các yếu tố khác biệt này thậm chí đã gây ra nhiều tranh cãi. Nhiều người cho rằng tác phẩm đã không thể hiện đúng chủ đề và không đúng với thực tế!…Đức Mẹ phải đau khổ thống thiết?
Tuy nhiên, theo Michelangelo:
Thiên Chúa không đến và chịu khổ nạn cho sự đau khổ, tuyệt vọng. Mà Ngài đến và chịu khổ nạn vì sự cứu rỗi chúng sinh và mang hy vọng họ. Sự đến và chịu khổ nạn của Người có ý nghĩa siêu nhiên, và Ngài đón nhận cái chết theo cách của Thần, như chỉ bỏ đi 1 chiếc áo, chứ không phải theo cách đau khổ tuyệt vọng của con người. Tất cả đã vượt qua những cảm xúc thường tục và tất cả vì sự cứu rỗi chúng sinh, nên Ngài có thể hoàn toàn thanh thản như vậy.
Chúa Jesus đã tới và chuộc tội cho con người. Chỉ có nghệ thuật với cái đẹp tuyệt đối và bằng suy nghĩ của Thần mới có thể thể hiện được công cuộc cứu chuộc thiêng liêng này của Người…
Trong sự chiêm nghiệm, Đức Mẹ Maria vẫn luôn là một trinh nữ với vẻ đẹp trong trắng, tinh khôi. Và người đã có được sự thanh tịnh thuần khiết vì Thần nhìn xa hơn nhiều những gì con người nhìn thấy… Sự tĩnh lặng bình thản của Người thể hiện sự chấp nhận với một đức tin mạnh mẽ vào Đấng Cứu Chuộc và công cuộc cứu rỗi con người của Ngài…
Như việc Chúa Jesus cuối cùng đã phục sinh. Cái chết với con người dường như là điều gì quá to tát. Nhưng với Thần, chỉ là từ bỏ nhục thân, lấy tấm thân đau đớn của chính Người mà cứu chuộc lại tội lỗi cho loài người.
Dường như Michelangelo đã đúng. Và, dường như, tác phẩm của ông đã đến được với mọi người, đi vào lòng người, bởi chính vẻ đẹp siêu việt mà ông tạo ra bằng thiên tài của mình…!
Ngay như tên tác phẩm, Pieta, có nghĩa là đáng tiếc, cũng hàm chứa một ý nghĩa khác: Đáng tiếc cho con người đã phạm tội với Thần, rồi họ sẽ phải chịu tội thống khổ ngàn năm cho tội lỗi gây ra.
Chứ không phải nói đến sự đau khổ của Đức Mẹ đồng trinh.
Khi sáng tác Pieta, Michelangelo mới 24 tuổi. Tác phẩm bằng đá cẩm thạch này, do Hồng Y Jean de Billheres-một đại diện người Pháp tại Rome-đặt làm như một đài tưởng niệm trong tang lễ của Ngài. Nhưng, từ thế kỷ 18, tác phẩm đã được chuyển vào đặt tại Vương Cung Thánh Đường Thánh Peter ở Rome, cho đến ngày nay.
Pieta của Michenlangelo đã đi vào lịch sử nghệ thuật nhân loại ở tư cách là một kiệt tác điêu khắc vĩ đại của thời Phục Hưng.
Hà Phương Linh
